ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΜΠΟΥΚΑΛΑΣ
Τον Κωνσταντινουπολίτη Πέτρο Πικρό, τολμηρό λογοτεχνικό χαρτογράφο των ποικίλων «Χαμένων κορμιών», της ελληνικής κοινωνίας των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα, άνθρωπο με ευρωπαϊκές παραστάσεις και ευρύτατη μόρφωση, τον θυμήθηκα πριν από λίγες εβδομάδες, με τη δημοσιογραφική ιδιότητά του, σχολιάζοντας στην «Καθημερινή» την ιδέα δύο Ελλήνων δημοσιογράφων να μεταμφιεστούν για να αποκαλύψουν λέει τα έργα και τις ημέρες, πιθανόν δε και τις νύχτες, ενός υπουργού που βρισκόταν στη Νέα Υόρκη. Αλλα αποκάλυψε πάντως η ατυχέστατη έμπνευσή τους: πόσο χάνει από το εναπομείναν κύρος της η δημοσιογραφία όταν, εθελοντικά ή εξαναγκασμένη, καταντάει μασκαρεμένη αφεντικογραφία. Αν από παλιά υπήρχαν αστυνομικοί ρεπόρτερ που για κρίσιμα συμβάντα, λ.χ. φόνους διαδηλωτών, έγραφαν σαν αστυνομικοί παρά σαν ρεπόρτερ με ελεύθερη γλώσσα, πλέον έχουμε και αθλητικούς ρεπόρτερ οπαδικότερους των χουλιγκάνων, πολιτικούς ρεπόρτερ ή σχολιαστές μονοφωνικότερους των κομματικών εκπροσώπων και οικονομικούς ρεπόρτερ που γράφουν με το μελάνι που τους προμηθεύουν συμφεροντολόγες εταιρείες. Λίγοι είναι. Αλλά βαραίνουν όλο το σινάφι.
Αλλης σχολής ο Πικρός, για να υπηρετήσει τη δημοσιογραφία ως αποστολή, όπως την ένιωθε, αλλά και για να τροφοδοτήσει τη λογοτεχνική του έμπνευση, ζούσε για λίγο ανάμεσα σε ανθρώπους της κοινωνικής ομάδας που ήθελε κάθε φορά να αναδείξει. Δεν χρησιμοποιούσε όμως καμουφλάζ. Γράφει σχετικά ο Χάρης Σακελλαρίου, στο βιβλίο του «Οι πρωτοπόροι της ελληνικής παιδικής λογοτεχνίας» (1994), για την εποχή που ο Πικρός εργαζόταν στην εφημερίδα «Πατρίς», από το 1929 και έπειτα: «Εκεί εργάστηκε με απαράμιλλο ζήλο ο Πικρός σε δύο τομείς: ο ένας ήταν το ρεπορτάζ. Αυτός επινόησε και καθιέρωσε για τις εφημερίδες την κοινωνική έρευνα. [...] Για να δώσει περισσότερη αληθοφάνεια αλλά και ζωντάνια στις έρευνές του αυτές [...] αναλάμβανε να ζήσει διάφορους κοινωνικούς ρόλους από μέσα, κάνοντας άλλοτε το χασάπη, άλλοτε το λούστρο, άλλοτε το νοσοκόμο ή το δάσκαλο, τον εργάτη του εργοστασίου κ.λπ., ντυμένος κατά περίπτωση με την ανάλογη στολή». Περίπου ένα τέταρτο του αιώνα αργότερα, ο Πικρός δημοσιογραφεί στη «Βραδυνή». Και δεν έχει ξεχάσει την παλιά του μαστορική, όπως το διαπιστώνουμε και από τη διαφημιστική προαγγελία της εφημερίδας: «Από τη Δευτέρα στη “Βραδυνή”: Ενα ζωντανό αθηναϊκό ρεπορτάζ - Πώς έζησα επί δύο μέρες ως εμποροϋπάλληλος - Υπάλληλος κρεοπωλείου - Τεχνίτης Ινστιτούτου Καλλονής - Γκαρσόνι και Εφημεριδοπώλης. - Πώς ζουν - Πώς βιοπαλαίουν. - Πώς βλέπουν τους άλλους ανθρώπους. - Καϋμοί και πόνοι. - Αγωνίες και όνειρα των ανθρώπων του καθημερινού μόχθου. Πρωτότυπη έρευνα από τον γνωστό δημοσιογράφο και λογοτέχνη Πέτρο Πικρό». Το κάπως αόριστο «Τεχνίτης Ινστιτούτου Καλλονής» αποσαφηνίζεται στη «Βραδυνή», στις 15.9.1954: «Ενα ζωντανό ρεπορτάζ: Επί δύο ημέρες... παραγωγός της γυναικείας καλλονής. - Κομμωτής, πενικιουρίστας, μασσέρ και μασκοποιός. Ειδική έρευνα του κ. Π. Πικρού».
Δεν ξέρω αν τη λέξη «μασκοποιός» την έπλασε ο Πικρός ή την άντλησε από την κοινή λαλιά. Δεν τη βρήκα πάντως στα προ του 1954 λεξικά ούτε στα σύγχρονα. Αυτό μάς ξαναφέρνει στην υπόθεση για το πόσο θα εμπλουτιζόταν η λεξικογραφία αν παρακολουθούσε στενότερα τη δημοσιογραφία. Μας ξαναφέρνει όμως και σε μια δεύτερη υπόθεση, συναφή: Πόσο αναγκαίο είναι να βρει κάποια στιγμή σοβαρό μιμητή ο σπουδαίος λόγιος του 19ου αιώνα Στέφανος Κουμανούδης. Μόνος του εκείνος, δίχως τις απίστευτες υπηρεσίες που προσφέρει η ηλεκτρονική τεχνολογία με τα ψαχτήρια της, απάρτισε τη «Συναγωγή νέων λέξεων υπό των λογίων πλασθεισών από της Αλώσεως μέχρι των καθ’ ημάς χρόνων», που, όπως με θαυμασμό έγραφε ο Κ.Θ. Δημαράς, αποτελείται από 60.000 λήμματα περίπου. Ο ίδιος ο Κουμανούδης, αναφερόμενος στη δουλειά του με έμμετρη υψηλή αυτοσυνειδησία, κατέληγε ως εξής: «Το τέλειον ο χρόνος θα το φέρη / και η πολλών ανδρών ακολουθούντων / αλλήλους κοπιώδης εργασία». Μια σύγχρονη αποστολή λοιπόν θα έπρεπε να αναληφθεί από ομάδα επιστημόνων. Και σκοπός της θα ήταν να καταγράψει τις λέξεις που έπλασε η γλώσσα μας τον 20ό αιώνα και μέχρι τώρα. Στο τέλος της εργασίας αυτής θα διαπιστώναμε ότι θα έχαναν κάθε δίκιο όσοι μοιρολογούν την ελληνική γλώσσα, θεωρώντας την ήδη νεκρή.
Αστεία πράματα και τζάμπα δράματα.
Μασκοποιός, λοιπόν, δεν υπήρξε ο Πέτρος Πικρός, ούτε μασκοφόρος. Δεν υποκρίθηκε. Δεν προσποιήθηκε, πράγμα που γίνεται έκδηλο και στον «λιβελογραφικό του οίστρο», όπως τον χαρακτήριζε ο Αλέξανδρος Αργυρίου στην ακριβοδίκαιη αποτίμησή του: «Ως πεζογράφος, ο Πικρός κατείχε πρωτοποριακή θέση στην απόδοση των καταστάσεων και συνθηκών ζωής των περιθωριακών στρωμάτων της κοινωνίας. Αλλά και ως δοκιμιογράφος, μέσα στο αποπνικτικό κλίμα του μηχανιστικού μαρξισμού, σώζεται, επιχειρώντας μια πιο εσωτερική προσέγγιση των καλλιτεχνικών φαινομένων, την οποία ωστόσο υπονομεύει ο λιβελογραφικός του οίστρος». Αν αυτόν τον λιβελογραφικό οίστρο τον θεωρήσουμε γενικότερα σαρκαστικό, θα τον δούμε να αποτυπώνεται και σε μια συνήθως ασήμαντη λέξη: την αντωνυμία «αυτά». Ετσι, με τη λέξη «αυτά», τελειώνει η επιστολή απολογίας του Πικρού για την «αντικομματική δράση» του, που δημοσιεύτηκε στον «Ριζοσπάστη» (9.2.1933). Το «αυτά», γεμάτο πίκρα, ήχησε ειρωνικό στα αυτιά της βλοσυρής ηγεσίας Ζαχαριάδη κι έτσι απέτυχε η προσπάθεια του συγγραφέα να ξαναγίνει αποδεκτός από τους συντρόφους του, που τον είχαν αποκηρύξει, στο πλαίσιο μιας ακατάπαυστης αδελφοφαγίας.
Με τα αφηγήματά του ο Πικρός δοκίμασε να συγκροτήσει μια λογοτεχνία-ντοκουμέντο, χωρίς τις τεχνικές που μετήλθε σε χρόνια κατοπινά το μυθιστόρημα-μαρτυρία. Η χρήση της αργκό από τους ήρωές του δεν είναι παίγνιο ή εκζήτηση, αλλά διηγηματική ανάγκη. Και δεν αποβλέπει στην αυθεντικοφάνεια αλλά στην κατάδειξη της κοινωνικής διαφοράς μέσα και από τη γλωσσική ποικιλία. Οσο για την ιδεολογία του, καθόρισε μόνο την επιλογή των θεμάτων του, την επιλογή της προς εξιστόρηση κοινωνικής περιοχής, του περιθωρίου, όχι τον τρόπο της εξιστόρησης, το ύφος της. Ετσι τα γραφτά του δεν είναι καλλιτεχνικώς μονόχορδα ή αφελώς νατουραλιστικά. Και δεν τα βαραίνει ο τόνος του ηθικολογούντος διδακτισμού ή ο σκοπός του προσηλυτισμού, ιδίως τα δύο πρώτα μέρη της τριλογίας των «Χαμένων κορμιών», γιατί στο «Τουμπεκί» ο λογοτέχνης ηττάται κάποιες στιγμές από τον διαφωτιστή-καθοδηγητή.
Ομιλία σε εκδήλωση του Μορφωτικού Ιδρύματος της ΕΣΗΕΑ για τον Πέτρο Πικρό (14.11).
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου